Pierwsza wzmianka o późniejszym Olsztynie pochodzi z 1334, kiedy to wójt warmiński Henryk von Luter w zakolu górnego biegu rzeki Łyny, na terenie niemal wyludnionej pruskiej ziemi Bertingen założył drewniano-ziemną strażnicę puszczańską, która miała chronić nowe osadnictwo przed najazdami Litwinów. Być może już wtedy nadano tej strażnicy nazwę Allenstein.
W związku z decyzją o budowie stolicy komornictwa kapituła warmińska rozpoczęła budowę murowanego zamku na miejscu drewnianej strażnicy. Na miasto wyznaczono teren na południe od zamku, w zakolu Łyny, która na więcej niż połowie obwodu zapewniała miastu naturalną ochronę. Jeszcze tego samego roku rozpoczęto jego budowę. Miasto powstało na surowym korzeniu. Zasadźcą miasta został Jan z Łajs (Johannes von Leysen), pierwszy sołtys Olsztyna.
Od swojego założenia miasto zarządzane było przez dziedzicznego sołtysa (Jana z Łajs i jego następców), w którego gestii znajdowało się też niższe sądownictwo. Źródłem utrzymania sołtysa była wieś Różnowo i część dochodów z czynszów miejskich. Co najmniej od XV wieku istniała już rada miejska (pierwsza wzmianka pochodzi z 1404 roku), jednak nie miała ona pełnej samodzielności. W roku 1500 lub nieco wcześniej rada miejska wykupiła dziedziczny urząd sołtysa i od tamtej pory mogła wybierać burmistrza. Dnia 22 lutego 1500 roku administrator kapitulny zatwierdził na to stanowisko Piotra Rotenburga. Rada uzyskała też wówczas niższe prawa sądownicze. W związku usamorządowieniem miasta krótko po roku 1500 na Rynku, na miejscu ław i bud handlowych, wybudowano późnogotycki ratusz miejski, a naprzeciw niego tzw. „dom burmistrza” , pierwszy murowany dom w mieście.
Najstarsza olsztyńska ceglana kamienica, identyfikowana z siedzibą burmistrza. Główna kamienica olsztyńskiego rynku
Historia
Została wzniesiona na parceli przynależnej pierwszemu sołtysowi Olsztyna Janowi z Łajs. Wzmiankowana w 1507 r., jako dom burmistrza. W latach 1886-93 mieściła redakcję Gazety Olsztyńskiej. Spłonęła w lutym 1945 r., podpalona przez czerwonoarmistów, następnie w części mieszkalnej zrekonstruowana. Obecnie mieszczą się w niej mieszkania prywatne. Pod arkadami znajdują się dwie tablice pamiątkowe. Pierwsza z nich, wmurowana w 1986 r. upamiętnia siedzibę Gazety Olsztyńskiej. Drugą tablicę pamiątkową, poświęconą Janowi z Łajs, zasadźcy miasta, projektu Andrzeja Matyki i wykonawstwa Zbigniewa Kowalewicza, zamontowano pod arkadami w 2003 r.
Opis architektury
Z dawnej gotyckiej kamienicy zachowały się jedynie fragmenty arkad z laskami węgarkowymi. Wskutek pożaru przepadły sklepienia arkad, których nie odnowiono, obecnie pod arkadami znajduje się płaski strop. Podczas odbudowy piętrową kamienicę podwyższono o jedną kondygnację i zwieńczono, podobnie jak w czasach przedwojennych, stylizowanym na barok szczytem. Przestrzenie pomiędzy oknami wypełniono kamiennymi płaskorzeźbami.
Ciekawostki
Podczas prac w 1943 na posesji kamienicy wykopano XIV-wieczny szyszak, pochodzący z czasów, kiedy mieszkał w tym miejscu Jan z Łajs.
